Zo nu en dan duiken er in ons land plant- en diersoorten, en andere organismen, op die hier van nature niet voorkomen. Vaak bereiken deze soorten met behulp van ons, de mens, ons land. Onze soort is nou eenmaal wereldwijd verspreid, wat ervoor zorgt dat we naar de andere kant van de wereld reizen voor vakantie, werk of door het transporteren van middelen. De plant- en diersoorten die deze reis onopgemerkt met ons mee maken, komen in een nieuw gebied terecht. Hier kunnen ze flinke schade aanrichten aan de reeds aanwezige, inheemse flora en fauna. Dergelijke soorten noemen we invasieve exoten. In deze blog lees je alles over deze exoten. Hoe ze hier terechtkomen, waarom ze een probleem zijn, en wat er aan kunnen doen.

Het begrip invasieve exoot 

Het begrip ‘invasieve exoot’ bestaat uit twee delen. Om goed te kunnen begrijpen wanneer een plant- of diersoort wordt gekwalificeerd als invasieve exoot, is het van belang deze twee delen los van elkaar helder te hebben. Dit is het makkelijkste uit te leggen door als eerste het woord exoot uit te leggen. Wanneer is een dier of plant een exoot in Nederland?

Exoot

Een exoot is een organisme dat zich buiten zijn natuurlijke verspreidingsgebied heeft gevestigd. Het dier is hier (bewust of onbewust) door de mens geïntroduceerd en heeft zich hier weten te handhaven. Het organisme heeft een volledige levenscyclus kunnen voltooien, zonder behulp van de mens.

Bovenstaande definitie laat natuurlijk nog ruimte over voor discussie. Om het gemakkelijker te maken is er ooit gesteld in Nederland, dat dieren die vóór het jaar 1500 in Nederland voorkwamen, allemaal als inheems worden gezien. Het is namelijk niet mogelijk om voor ieder soort zover terug in de tijd te gaan om na te gaan of we met een exoot hebben te maken of niet.

Een goed voorbeeld van een soort die van nature niet voorkomt in Nederland, maar wel als inheems wordt gezien is de kersenboom. De kersenboom komt namelijk van oorsprong voor in de meer zuidelijkere delen van Europa, maar is door de Romeinen ingevoerd in ons land. Caesar liet namelijk (onder andere) plantages kersenbomen aanplanten om zijn legioenen te voorzien van voedsel. Nadat de Romeinen verdwenen, bleven de kersenbomen achter en wist de boom zich te vestigen in ons land. Andere voorbeelden van soorten die voor 1500 al in ons land aanwezig waren, maar hier niet van nature voorkomen zijn de knobbelzwaan en de fazant.

Invasief

Nu we duidelijk voor ogen hebben wat exoten zijn, is het belangrijk om te bepalen wat er met invasieve exoten wordt bedoeld. Immers niet alle exoten zijn invasieve exoten. Invasief laat zich vertalen als iets wat groeit, buiten de plek waar het ontstaan is. Je zou ook binnendringend kunnen zeggen.

Invasieve exoten zijn dus organismen die zich snel vermeerderen op een plek waar ze niet op eigen kracht zijn gekomen, maar met behulp van de mens, en daar een bedreiging vormen voor de inheemse natuur. Doordat deze soorten zich enorm snel vermeerderen, zijn ze een gevaar voor de inheemse flora en fauna. Vaak in het bijzonder de inheemse tegenhanger van de soort. Ze vormen vaak concurrentie voor de inheemse soort en dragen soms ziektes mee waar ze zelf geen last van hebben, maar voor de inheemse soort fataal kan zijn.

Er zijn dus ook veel voorbeelden te vinden van exoten in Nederland, die niet bestempeld worden als invasieve exoot. De Amerikaanse eik is hier een voorbeeld van. Omdat de Amerikaanse eik niet een dermate invasief gedrag vertoont, staat deze niet op de lijst van invasieve exoten, en hoeft daarom niet wettelijk bestreden te worden. Wel is het zo dat onze natuurgebieden nog steeds meer gebaat zijn bij een inlandse eik dan een Amerikaanse eik. Uit onderzoek is namelijk gebleken dat er op en rondom een inlandse eik (zoals de zomereik) zo’n 400 andere organismen (zoals mossen en insecten) te vinden zijn, tegenover respectievelijk 200 soorten op de Amerikaanse variant. Kies dus altijd voor een inheemse soort.

De verspreiding

Zoals gezegd gebeurt de verspreiding van deze exoten met behulp van de mens. Het constante reizen van ons heeft ervoor gezorgd dat er overal ter wereld soorten voorkomen die daar van nature niet voorkomen. Sommige soorten hebben we in der loop der jaren bewust uitgezet in bepaalde gebieden, andere hebben we onbewust meegenomen. Let op: in deze paragraaf spreken we over exoten, dus niet per se over invasieve exoten. Goed om te onthouden: een exoot hoeft niet altijd invasief te zijn, maar een invasieve soort is wel altijd een exoot.

Lees ook: waar is biodiversiteit goed voor?

Bewust

In het verleden zijn in Nederland diverse dieren uitgezet, vooral voor het ‘vermaak’. In de meeste gevallen de jacht. Fazanten, konijnen en knobbelzwanen zijn hier allen voorbeelden van.

Daarnaast hebben we van heinde en verre dieren en planten meegenomen als huisdier, of als sierplant in de tuin. Onze beken en plassen worden tegenwoordig vaak bewoond door diverse moerasschildpadden (geelbuik-, geelwang- en roodwangschildpadden). Deze dieren worden als jonge exemplaren gekocht in de winkel, maar op het moment dat men erachter komt dat deze dieren groot en zeer oud kunnen worden, wordt er afscheid van genomen. De dieren belanden dan vaak in de natuur, omdat ze er anders niet vanaf komen.

Een ander voorbeeld is de Amerikaanse stierkikker, die van nature niet in Europa voorkomt. Deze soort is in Europa ingevoerd voor de consumptie van kikkerbillen, maar ook als huisdier (vijvers). Ook deze soort heeft zich in onze natuur weten te handhaven en is een serieuze bedreiging voor de inheemse kikkers in ons land. Ze zijn een geduchte voedselconcurrent, en omdat ze veel groter worden dan de inheemse kikkers, kunnen ze soms zelfs de kikker consumeren. 

Naast huisdieren, hebben we in de loop der jaren ook van allerlei planten meegenomen voor in onze tuinen. Het meest recente en bekende voorbeeld hiervan is natuurlijk de Japanse duizendknoop. De soort verspreidt zich ontzettend snel, en is een ware plaag voor groen- en natuurbeheerders. Daarnaast zijn er ook wat vijverplanten, grote waternavel en watercrassula bijvoorbeeld, die we hier geïntroduceerd hebben en die nu onze inheemse soorten bedreigen.   

Industrie

Dan zijn er nog enkele dieren in de Nederlandse natuur terecht gekomen doordat ze ontsnapt zijn uit fokkerijen. In het verleden waren er in Nederland diverse nertsenfokkerijen te vinden, voor het bont. Hiervoor werd over het algemeen de Amerikaanse nerts gehouden. Uit diverse fokkerijen zijn nertsen ontsnapt, die zich hebben weten te vestigen in de natuur. Ook zijn er in andere delen in Europa op eenzelfde manier wasbeerhonden uit fokkerijen ontsnapt. Deze worden ook zo nu en dan in Nederland waargenomen.   

Lees ook: marters in Nederland

Onbewust

Naast het bewust invoeren van plant- en diersoorten, komt het ook wel eens voor dat we soorten onbewust op onze reis meenemen. Een goed voorbeeld hiervan zijn planten en dieren die meekomen met het ballastwater van schepen.  Wanneer het schip ergens vracht gelost heeft, wil het met ongeveer hetzelfde laadgewicht terug gaan om de sterkte en stabiliteit van het schip te behouden. Als er geen vracht opgehaald wordt, wordt het schip deels gevuld met zeewater, wat dienst doet als ballast.

Met dit water worden vanzelfsprekend allerlei planten en dieren meegenomen, die bij terugkomst weer worden geloosd in de zee. Op deze manier zijn er al rivierkreeften en grondels mee gekomen die hier de inheemse watervissen bedreigen.

Ook bij andere logistiek van middelen die we importeren komen organismen mee. Denk hierbij bijvoorbeeld aan spinnen en insecten die via de handel in voedsel (fruit met name) in een ander land terecht komen. Tot slot komen er ook zaden van planten met ons meegereisd, vastklevend aan de kleding of onder het schoeisel.

Wat te doen met invasieve exoten?

Invasieve exoten vormen een serieuze bedreiging voor onze inheemse flora en fauna. De aantallen (invasieve) exoten zijn de laatste decennia toegenomen, logischerwijs omdat we steeds meer zijn gaan reizen. Deze toename maakt het daarom ook essentieel om actief beheer te voeren om de inheemse soorten te beschermen.

Een van de belangrijkste redenen waarom exoten hier invasief gedrag kunnen vertonen, is omdat ze hier geen natuurlijke vijand hebben. Dit zorgt ervoor dat ze eindeloos in aantallen kunnen toenemen. Deze ontwikkelingen kunnen er niet alleen voor zorgen dat dit ten koste gaat van een andere soort, maar ook dat hele ecosystemen (en daarmee hun ecosysteemdiensten) ontregeld worden. Dit kan dus ook negatieve gevolgen hebben voor ons als soort.

Lees ook: waarom bouwen bevers dammen?

Bestrijding van invasieve exoten

De bestrijding van invasieve exoten is een tijdrovende kwestie en kan soms veel geld kosten. Er moet inzicht verkregen worden in de ecologie van een exoot. Hiervoor is vaak data van het verspreidingsgebied nodig, waarbij zenderen van de dieren het meest effectief is. Om dit te doen moeten exemplaren gevangen worden en voorzien van een zender, wat arbeidsintensief is en relatief duur (de zenders) is. Dit zorgt er voor dat er met het beperkte budget ook maar beperkt ingegrepen kan worden, wat vaak niet genoeg is om de invasieve exoot te verdringen. Door zelf je waarnemingen van invasieve door te geven via waarneming.nl, kun je dus een waardevol bijdrage leveren aan het bestrijden van de invasieve exoten.

Er komen gelukkig steeds strengere regels omtrent het invoeren van plant- en diersoorten. Daarnaast is er steeds vaker een verbod op het houden en kweken van hobbydieren die bestempeld zijn als invasieve exoot.

Ook is er bewezen dat het (her)introduceren van inheemse soorten kan meehelpen in de bestrijding van invasieve exoten. Een goed voorbeeld hiervan is de otter, die ruim 20 jaar geleden is geherintroduceerd en veel rivierkreeften eet. Ten slotte zijn er experimenten gedaan met het introduceren van een bladvlo waar bij Japanse duizendknoop. Deze drinken het sap van de plant, waardoor de enorme groei van de plant (tot wel tien centimeter per dag!) geremd wordt, en minder woekert.

Bovenstaande methodes bieden hoop voor de toekomst. Onderzoek blijft echter nodig, om de hoeveelheid invasieve exoten in ons land binnen de perken te houden.

De maan, de zon en de aarde hebben er allemaal mee te maken: het proces van eb en vloed. Hoog water wisselt zich af met periodes van laag water. Daarnaast zijn er ook periodes van doodtij en springtij. Dit kan gevaarlijke natuurverschijnselen doen ontstaan, zoals Watersnoodramp in 1953. We zijn altijd bezig ons te beschermen tegen deze natuurkracht. Desondanks zijn er ook momenten waarop we een andere kant van de zee kunnen ervaren, door bijvoorbeeld te gaan wadlopen. In deze blog lees je alles over het fenomeen eb en vloed.

Eb en vloed: het proces van aantrekken en terugtrekken

In al het water op aarde merk je het effect van eb en vloed. Dit heeft te maken met de stand van de aarde en de maan. Maar wat is eb en wat is vloed? Wanneer het eb is, staat het water laag. Bij vloed staat het water juist hoog. Vind je het lastig om dit te onthouden, dan kun je denken aan dit ezelsbruggetje: als je iets in overvloed hebt, heb je er veel van. Zo is het ook met water; als het vloed is, is er veel (hoog) water.

Op grote oppervlakken merk je het verschil tussen eb en vloed meer dan bij kleinere oppervlakken. Bij versmallingen, zoals bij de Straat van Gibraltar, zul je bijvoorbeeld veel minder van het aantrekkende en wegtrekkende water merken dan bij de aangrenzende Noordelijke Atlantische Oceaan. En omdat de Straat van Gibraltar zo smal is, kan er geen eb en vloed ontstaan in de Middellandse Zee. Het zeeniveau kan door deze versmalling niet merkbaar stijgen of dalen.

Invloed van buitenaf

Het proces van eb en vloed heeft te maken met de aantrekkingskracht van de maan. Hoe zit dat nu precies? De maan trekt aan de aarde, maar ook aan het water op aarde. Op het deel van de aarde waar de maan aan trekt, staat het water hoger. Daar is het dus vloed. Door deze aantrekkingskracht ontstaan ook de golven. Doordat de aarde en de maan draaien, trekt de maan het water mee. Hierdoor zie je de golfbeweging van het water.

Eb en vloed kent een steeds terugkerende cyclus. Het is twee keer per dag eb en twee keer per dag vloed. Grof genomen, want de periode tussen vloed en de volgende vloed is ongeveer 12 uur en 25 minuten. Doordat de wereld om haar eigen as draait in 24 uur, staat elke kant twee keer per etmaal aan de kant van de maan.

Lees ook: de beekprik, rivierprik en zeeprik

Springtij

Zoals je hierboven kunt lezen, heeft de maan dus een sterke aantrekkingskracht op de aarde en het water op de aarde. Maar ook de zon heeft invloed hierop. Wanneer de aarde, maan en zon op één lijn staan, is het springtij. Het verschil tussen hoogwater en laagwater is nu het grootst. Dit komt twee keer per maand voor, namelijk een week na nieuwe maan of volle maan.

Doodtij

Aan de andere kant hebben we ook doodtij. Dit is eigenlijk het tegenovergestelde van springtij. Met doodtij is het verschil tussen hoogwater en laagwater juist het kleinst. Gemiddeld gezien staat het hoogwater niet zo hoog als anders en het laagwater staat niet zo laag als anders. De maan, aarde en zon staan nu niet op één lijn. De maan en de aarde staan op één lijn, maar de zon staat in een haakse hoek op de aarde.

Gevaar in zee tijdens eb

Wanneer het eb wordt, trekt de zee zich terug. Dit kan gevaarlijke situaties opleveren, waar je mee de zee in wordt getrokken door de stroming. Het kost dan veel kracht om hier tegenin te zwemmen. Het beste is dan om te wachten op golven die richting de kust gaan, zodat je je op die stroming kunt begeven. Wanneer het eb is, zijn muien ook erg gevaarlijk. Muien bevinden zich tussen zandbanken en kunnen erg brede en lange geulen zijn. De stroming is hier vaak erg sterk.

Lees ook: wat is een symbiose?

Watersnoodramp: vloed en springtij

In 1953 kwamen er facetten samen die leidden tot een enorme natuurramp: de Watersnoodramp. Op 1 februari stonden de maan, de aarde en de zon op één lijn: springtij. Daarbij stak er een felle noordwestenwind op, die de golven nog hoger en zwaarder op het land liet beuken. Deze twee zaken, in combinatie met het onder zeespiegel liggende land, zorgen ervoor dat de dijken doorbraken en een heel deel van Zeeland overstroomde. Dit is een van de grootste natuurrampen van ons land. Sindsdien zijn er grote waterwerken gebouwd, om zo’n ramp in de toekomst te voorkomen: de Deltawerken.

Menselijk ingrijpen

Al voor de Deltawerken was men bezig met het in toom houden van het water. Enkele decennia voor de Deltawerken werd het plan voor de Afsluitdijk gemaakt.

Met de komst van de Afsluitdijk is de Zuiderzee veranderd in het IJsselmeer. In 1932 werd het laatste gat gedicht en in 1933 konden mensen het gebruiken als autoweg. De Zuiderzee, met haar getijden, bestond niet meer. Het IJsselmeer is een zoetwaterplas. Een levensveranderende situatie voor het leven in de zee. Het zoute water veranderde nu in zoet water. De eerste tijd was het water nog zout, maar omdat er geen verbinding meer met de zee was en er onder andere door regen en rivieren zoet water aangevoerd wordt, werd het water brak. Na enkele jaren was het water volledig zoet. Zoals eerder genoemd, had dit grote gevolgen. Dieren die afhankelijk zijn van zout water, zoals vis en daarmee ook de vogels die die vis eten, konden hier niet overleven.

Lees ook: waar is biodiversiteit goed voor?

Normaal Amsterdams Peil

Het moge duidelijk zijn: water staat nooit stil. Toch willen we graag het water meten, zodat we kritieke grenzen met betrekking tot hoogwater kunnen bepalen, bijvoorbeeld. En nu het klimaat drastisch verandert, stijgt de zeespiegel snel. Hoe meten we dat dan? In Nederland gebruiken we NAP. Met NAP geven we in Nederland aan hoe hoog (of laag) het water staat ten opzichte van een nulpunt. Dit nulpunt werd ooit voor het eerst aangebracht in de Amsterdamse sluizen. Vandaar de naam.

Doen: wadlopen

Wanneer het eb wordt, trekt de zee zich terug. Dat betekent dat er delen van de zeebodem droog komen te liggen. Dit gebeurt ook bij de Waddenzee. Wanneer het daar eb wordt, kun je naar verschillende Waddeneilanden lopen, zoals Schiermonnikoog, Ameland en Terschelling. Ook enkele andere eilanden zijn lopend te bereiken. Deze wandeltochten variëren in zwaarte, maar feit is dat je er sowieso wel sportief voor moet zijn. Een mooie ervaring om eens mee te maken, onder begeleiding van een gids.

Het Waddengebied is een zeer belangrijke plek voor allerlei trek- en watervogels. Tijdens het wadlopen zul je veel verschillende soorten horen en zien.

Net zoals we als mensen onderling samenleven en daar baat bij hebben, gebeurt dit ook in de ‘echte’ natuur. Er zijn talloze voorbeelden te bedenken van soorten die op het eerste oog niets met elkaar te maken hebben, maar toch met elkaar samenleven en hiervan profiteren. Het gaat zelfs zo ver dat sommige soorten hiervan afhankelijk zijn en zouden sterven als deze bijzondere samenwerking er niet zou zijn. Deze samenwerking noemen we een symbiose. In deze blog leggen we het begrip ‘symbiose’ verder uit, kijken we welke soorten symbiose er zijn, noemen we voorbeelden en zoeken we uit of we in Nederland ook dergelijke samenwerkingen kunnen vinden.  

Symbiose is het langdurige samenleven van individuen van verschillende soorten waarbij er een biologische interactie plaats vindt. We kennen zes verschillende vormen van symbiose; mutualisme, commensalisme, parasitisme, neutralisme, amensalisme en concurrentie.

Wat is een symbiose?

Symbiose is dus een heel breed begrip. De individuele soorten bij een symbiose noemen we symbionten. Symbiosen zijn terug te vinden in alle vormen van natuur en over de hele wereld. Er zijn voorbeelden van symbiosen te noemen tussen grote, goed ontwikkelde dieren zoals zoogdieren, maar ook op cellulair niveau zijn symbiosen te ontdekken (endosymbiose). Daarnaast kun je een symbiose waarnemen op de bodem van de oceaan, maar ook in de Hollandse polders en weilanden.

Er zijn diverse vormen van symbiosen. Deze worden hoofdzakelijk onderverdeeld op basis van het voordeel (of nadeel) wat beide soorten ervan hebben. Grofweg worden symbiosen onderverdeeld in zes verschillende vormen;

• Mutualisme; 
• Commensalisme;  
• Parasitisme;
• Neutralisme;
• Amensalisme;
• Concurrentie.

Daarnaast zijn er nog een paar losse verschijnselen, die nog niet volledig als een aparte vorm van symbiose worden gedefinieerd. Predatie wordt niet gezien als een vorm van symbiose. De voornaamste reden hiervoor is dat, om van een symbiose te spreken, beide soorten in leven moeten zijn. Bij predatie is dit in de eindfase niet meer het geval.

Mutualisme

Een mutualisme is een symbiose waarbij beide soorten baat hebben bij de onderlinge interactie. De symbiose kan zelfs noodzakelijk zijn voor het voortbestaan van één of beide soorten. Een voorbeeld van een mutualisme vinden we bij de Acacia collinsii en enkele mierensoorten. De boom en de mieren komen voor in Midden-Amerika, en sommige delen van Afrika. De Acacia heeft holle stekels, waarin de mieren bescherming vinden. Daarnaast geeft de boom een zoetachtige stof af, waar de mieren zich dankbaar mee voeden. In ruil bieden de mieren de bomen bescherming. De mier bijt grazers in hun tong wanneer deze van de Acacia proberen te eten en valt andere insecten aan om ze te weren van de boom.

Lees ook: wat zijn ecosysteemdiensten?

Het is niet altijd wat het lijkt

Uit recent onderzoek blijkt dat de mutualistische symbiose tussen grote grazers (onder andere buffels en neushoorns), en ossenpikkers in Afrika toch niet zo voordelig voor beide soorten blijkt als in eerste instantie gedacht werd. Ossenpikkers eten weliswaar de teken en horzellarven uit de vacht van de grazer, maar ze blijken ook diepe wonden te maken om er bloed uit te kunnen drinken. Daarnaast eten ze voornamelijk de teken die vol met bloed zitten waardoor het positieve effect minimaal is. In dit geval is er dus geen sprak van mutualisme, wat wel altijd gedacht werd.

Commensalisme

Er is sprake van commensalisme als één soort voordeel heeft bij de interactie, maar daarbij de andere soort niet schaad. Bij een dergelijke relatie is het vaak zo dat de gastheer een stuk groter is dan de soort die voordeel heeft bij de relatie. Een goed voorbeeld is de relatie tussen een garnaal (Periclimenes imperator) en zeekomkommers en/of zeesterren. De garnaal klimt op de zeekomkommers en -sterren en gebruikt ze als transport over de bodem van de zee heen. De garnaal kan hierdoor in een groter gebied naar voedsel zoeken zonder dat het hem extra energie kost.

Lees ook: wat zijn invasieve exoten?

Parasitisme

Parasitisme is een vorm van symbiose waarbij de ene soort, de parasiet, leeft op, of in de andere soort (gastheer). Hierbij beïnvloed de parasiet het leven van de gastheer op een nadelige manier. De parasiet voedt zich met de gastheer, of voedt zich met het voedsel van de gastheer (wanneer het een parasiet in de darmen betreft).

Voor een voorbeeld van parasitisme kunnen we bij onze eigen soort blijven. Alleen zijn wij dan de gastheer en is een lintworm de parasiet. Lintwormen kunnen ons lichaam binnen komen wanneer we de eitjes doorslikken. De kans dat dit gebeurd is het grootste bij het eten van rauw vlees. Dit wordt in een land als Nederland gelukkig vaak voorkomen door de hygiëne-eisen in slachthuizen.

Neutralisme

Er is sprake van neutralisme wanneer er een biologische interactie is tussen twee soorten waarbij er geen sprake is van voordeel of nadeel voor een van de soorten. Dit is het geval bij epifytisme bij planten. Epifyt is vertaald vanuit het Grieks op-plant. Het gaat dus om organismen die op planten leven. In dit geval planten die op andere planten leven. Mossen, korstmossen en bromelia’s zijn voorbeelden van epifyten.

Amensalisme

Amensalisme wil zeggen dat één van de twee soorten de andere soort benadeelt, zonder dat de soort daar zelf voordeel bij heeft. Hiervan is bijvoorbeeld sprake bij de notenboom (Juglans regia). De notenboom geeft een stof af via de wortels, juglon, wat ervoor zorgt dat kruidachtige planten in de wortelzone worden onderdrukt.

Concurrentie

De laatste vorm kennen we allemaal wel, concurrentie. Er is sprake van concurrentie wanneer er een biologische interactie is tussen twee soorten, waarbij de fitheid van de ene soort onderdrukt wordt door de andere. Over het algemeen is er bij concurrentie sprake van een verliessituatie voor beide soorten.

Een voorbeeld van concurrentie vinden we bij zeesponzen en koraal. Ze concurreren om voedsel. Als de zeespons al het voedsel zou hebben, zou dat in eerste instantie een voordeel lijken voor de soort. Maar als de zeespons al het voedsel heeft, sterft het koraal, waarmee het koraalrif verdwijnt en de zeespons ook niet zou kunnen overleven.

Lees ook: waarom houden dieren een winterslaap?

Andere vormen

Naast bovengenoemde soorten zijn er nog een paar andere vormen van symbiose. Een daarvan is mimicry. Mimicry betekent letterlijk nabootsing. De ene soort doet dus de andere soort na. Er zijn verschillende vormen van mimicry, maar dit is iets te uitgebreid om in deze blog uit te leggen. Houd de site in de gaten, hier zal binnenkort een aparte blog over verschijnen.

Dan is er nog de verzorgende symbiose, zoals we eerder hebben besproken tussen de grote zoogdieren en de ossenpikkers. Dit komt bijvoorbeeld ook voor bij vogels en krokodillen en zuigvissen en haaien of shildpadden. De reden dat we dit als een aparte vorm benoemen is omdat er al decennia lang discussie is tussen wetenschappers over de voordelen hiervan. Hebben beide soorten voordeel (mutualisme)? Heeft allen de verzorgende soort voordeel (commensalisme)? Schaadt de verzorgende soort de gastheer ook (parasitisme)? Omdat wetenschappers het er nog niet over eens zijn wordt het dus soms als een aparte vorm gezien.

Voorbeelden van symbiose in Nederland

Symbiosen komen overal ter wereld voor, ook in Nederland. Een van de voorbeelden zagen we aan het begin van de blog al; korstmossen. Korstmossen zijn een mutualistische symbiose tussen schimmels en groenwieren. Vaak kunnen de twee niet zonder zonder elkaar overleven. Het groenwier zorgt door middel van fotosynthese voor suikerverbindingen, waarmee de schimmel zich voedt. De schimmel zorgt op zijn beurt voor het vasthouden van water, wat de alg gebruikt voor fotosynthese, en zuren, wat het opnemen van mineralen vergemakkelijkt.

Een ander voorbeeld vinden we in de Hollandse weilanden, tussen de koeien. Want als je gelukt hebt, zie je soms een kleine, gedrongen reiger tussen de koeien lopen. Dit is de relatief zeldzame koereiger. De koereigers worden vaak bij koeien waargenomen omdat ze een symbiotische relatie hebben. Doordat de koeien al grazend door de weilanden lopen, drijven ze insecten en andere kleine dieren uit hun schuilplaatsen. De koereiger weet dit, en door simpel de koeien te volgen hoeft deze alleen rustig te wachten totdat de insecten uit de schuilplaatsen komen. Zo weet de koereiger een makkelijke prooi te vinden zonder veel energie te verspillen.

Symbiose voor menselijk gebruik

In de loop der jaren zijn we steeds meer te weten gekomen over symbiose en zijn we er ook voordeel uit gaan halen. Sommige vormen van symbiose passen we namelijk toe in bijvoorbeeld de landbouw en er is zelfs een symbiose waar we zelf onderdeel van zijn. We bespreken hier enkele voorbeelden van symbiose, waarbij we als mens voordeel bij hebben.

Landbouw

In de landbouw wordt op veel verschillende manieren symbiose toegepast. We bespreken hier enkele voorbeelden.

Stikstof

Het bekendste voorbeeld van symbiose in de landbouw is waarschijnlijk wel de symbiose tussen vlinderbloemigen en de Rhizobium bacteriën. De planten kunnen groeien in stikstofarme gronden, doordat ze een samenwerking met de bacteriën aangaan. De bacteriën vormen een soort witte knolletjes bij de wortel van de plant. Daar vindt de uitwisseling van stoffen plaats. De bacteriën voorzien de plant van voldoende stikstof, in ruil daarvoor krijgen de bacteriën voeding (in de vorm van suiker) van de plant. Er is dus sprake van een mutualistische symbiose.

In de landbouw worden stikstofarme gronden aangeplant met lupine of klaversoorten (vlinderbloemigen) om zo het stikstof gehalte omhoog te krijgen. Onderzoekers zijn de effecten verder aan het onderzoeken om in de toekomst het gebruik van kunstmest te kunnen verminderen. Stikstof is namelijk een van de meest gebruikte kunstmeststoffen in de landbouw.

Fosfaat

Bovenstaande is niet alleen toepasbaar bij de vorming van stikstof, maar ook bij de vorming van fosfaat. Alleen gaan planten hier geen symbiose aan met bacteriën, maar met schimmels. De schimmels leven, net als de Rhizobium bacteriën bij de wortels van de plant en wisselen hier ook stoffen uit. Bijna alle planten hebben zo een samenwerking met deze schimmels. Deze samenwerking vindt plaats door een verbinding (netwerk) wat we mycorrhiza noemen. De schimmels zorgen voor extra mineralen (voornamelijk fosfaat) voor de planten, en krijgen in ruil daarvoor suikers terug. Dit is ook toepasbaar in de landbouw. Wederom met als resultaat dat er minder (vervuilend) kunstmest geproduceerd en gebruikt hoeft te worden.

Een ander voordeel van deze symbiose is maar weinig bekend. Er wordt geschat dat er wereldwijd zo’n vijf miljard ton koolstofdioxide wordt opgeslagen in deze mycorrhiza-netwerken. Een belangrijke ecosysteemdienst dus, in het tegengaan van klimaatopwarming.

Lees ook: waarom kwaken kikkers?

Het menselijk lichaam

De laatste vorm van symbiose is een die essentieel is voor ons eigen voortbestaan. Wij als mens zijn namelijk ook onderdeel van een symbiose. We hebben het hier over darmflora. In ons (en van vele andere meercellige dieren) maag-darmkanaal bevinden zich heel veel verschillende soorten bacteriën, die zorgen voor een biologische afbraak van stoffen die niet door het systeem afgebroken kunnen worden. Er is hier spraken van een mutualistische symbiose: de bacteriën voeden zich met onze afvalstoffen en helpen ons daarmee af van de afvalstoffen waar we zelf niet voor kunnen zorgen. Waar zouden we toch zijn zonder de ingenieuze oplossingen van de natuur?

In de eerste boekenreview bespreken we het boek ‘Een bevlogen jaar’ van Arjan Dwarshuis. Het boek vertelt het verhaal van een Nederlandse vogelaar die een poging gaat doen het wereldrecord vogels kijken in één jaar te verbreken. Het record stond op dat moment op naam van een Amerikaanse vogelaar. Deze wist in ’n jaar tijd maar liefst 6042 soorten waar te nemen.

Een bevlogen jaar – Arjan Dwarshuis

Arjan Dwarshuis is al zijn hele leven vogelaar. Hij is vogelgids en daarom de perfecte persoon om een boek te schrijven over de zoektocht naar zoveel mogelijk vogels. Naast het feit dat Dwarshuis vogelgids is, schrijft hij ook columns voor natuurtijdschriften en heeft hij een eigen podcast over vogels. Met zijn eerste boek ‘Een bevlogen jaar’ beleefde Dwarshuis zijn doorbraak bij het grotere publiek.

Het boek is gepubliceerd in mei 2019 en het telt 384 bladzijdes. Naast het boek is er ook een documentaire gemaakt over Arjan’s avontuur; Arjan’s Big Year. Het boek is hier (via bol.com) te bestellen als paperback, of als e-book.

Samenvatting

De zoektocht van Arjan begint op 1 januari 2016 in de ochtend rond de klok van 06:00 uur in Scheveningen. De eerste soort die hij op zijn lijst mag schrijven is de merel. Vanaf dat moment zal Arjan zich een jaar lang alleen maar bezig houden met de vogels in zijn omgeving. Hij zal een jaar lang continu onderweg zijn naar de volgende plek op deze aarde om nieuwe soorten aan zijn lijst toe te voegen. Om er alles aan te doen om aan het einde van het jaar meer dan 6042 soorten vogels te kunnen noteren.

Lees ook: 10 bijzondere trekvogels

De reis

Op 1 januari stapt Arjan in het vliegtuig om pas weer in april voor het eerst terug te keren naar Nederland. Tegen die tijd moet hij 10 landen bezocht hebben en al een aardig lijstje bij elkaar waargenomen hebben. Over zijn totale reis zal Arjan meer dan 40 landen bezoeken, verdeeld over vijf verschillende continenten. Zijn reis voert hem naar de verste uithoeken in de wereld. Papoea-Nieuw-Guinea, Nieuw-Zeeland, Madagaskar, Ecuador, Costa Rica en Ghana zijn een kleine greep uit de bijzondere locaties die Arjan bezoekt.

Vogels

De bijzondere plekken zijn natuurlijk mooi, maar in dit boek draait het in principe maar om één ding: vogels. Arjan zou deze plekken niet bezocht hebben als er geen bijzondere vogels te vinden waren. En de bijzondere vogels die hij beschrijft in zijn boek zijn er te veel om op te noemen. Van de sierlijke Sclaters kroonduif in Papoea-Nieuw-Guinea, tot de witkuiftok (een neushoornvogel) in het Afrikaanse Ghana.

Op Madagaskar zag hij de endemische zangvogel sikkelvanga, een vogel met een sikkelvormige snavel. In Suriname zag hij de imposante harpij-arend en op de Filipijnen had hij een ontmoeting met de misschien nog wel indrukwekkendere apenarend. De bizarste vogel die hij gezien heeft, wat mij betreft, zag hij in Uganda. Hier zag hij de schoenbekooievaar. Deze prehistorisch-uitziende ooievaar kan tot 140 centimeter groot worden, heeft een grijs verenkleed en een grote, imposante bek die met geen andere vogel te vergelijken is.

Lees ook: arenden in Nederland

Het reisgezelschap

Arjan heeft de volledig reis als enige gemaakt, maar is op vele stukken tijdens zijn reis vergezeld door anderen. Toen hij op 1 januari vanuit Nederland vertrok om aan zijn eerste deel naar Azië en Nieuw-Guinea te beginnen, werd hij vergezeld door een goede vogelvriend. Deze zou de eerste 2,5 maand samen met hem reizen. Hierna heeft hij gedeeltes van zijn reis alleen afgewerkt, maar ook werd hij delen vergezeld door zijn ouders, vriendin, of andere vogelvrienden. Een bijzondere gast die met hem door Suriname is getrokken is Humberto Tan. De presentator is zelf ook een fervent vogelaar (door Arjan) en bevriend met Arjan geraakt nadat ze samen een ochtend zijn gaan vogelen. Daar werd beklonken dat Humberto met Arjan mee zou reizen door de jungle van Suriname.

Zijn enthousiasme, zijn liefde voor vogels en zijn kennis zijn spectaculair. Wat een geniale vogelman! – Humberto Tan

Conclusie

Het boek is voor de vogelaars, natuurliefhebbers en reisjunkies onder ons een absolute must-read. Er hangt een bepaalde sfeer die je aan het begin van het boek pakt en je zo mee sleurt in een reis rond de wereld. Je maakt kennis met vogels waarvan je nog nooit had gehoord. Je komt op plekken waarvan je niet wist dat ze bestonden.

Het is een meeslepend boek met een serieuze ondertoon. Want hoewel Arjans enthousiasme over de vogels duidelijk te lezen is, geeft hij ook regelmatig aan dat een groot deel van deze soorten en hun leefgebied ernstig worden bedreigd. Om preciezer te zijn; één op de zeven vogelsoorten over de hele wereld wordt bedreigd. Met dit boek en lezingen over zijn wereldreis wil Arjan bewustzijn creëren en geld inzamelen voor de bescherming van vogelsoorten wereldwijd. Met deze boodschap in het achterhoofd wordt het belang van dit boek nog maar eens onderstreept.

Het is al met al een prettig en toegankelijk boek om te lezen, wat je niet snel aan de kant legt. Het boek is hier te bestellen bij bol.com

Verder lezen

Nog niet uitgelezen? Lees dan hier onze review over het boek Uilen van het eeuwige ijs, geschreven door wildlife bioloog Jonathan Slagt. Hierin neemt hij je mee naar het onherbergzame Syberië, op zoek naar de grootste uil ter wereld.